II. Na okładce tej niezwykłej książki zapisałem datę.

 

Wtedy  czynnych tu było przez całe lato kilka kiermaszy książek. Siódma rano, kwadrans przed północą, w samo południe… Ludzie przeglądali, podczytywali, kupowali. Dziś nie ma tych straganów.

Bo nie ma ludzi, którzy by tam przychodzili? Bo się nie opłaca? Bo wszystko można mieć w telefonie? Bo… Bo…

Literatura podróżnicza zawsze mnie interesowała. Ale wolałem świat oglądać własnymi oczami, niźli ekscytować się wrażeniami innych. I kiedy ta możliwość penetrowania krajów i kontynentów stała się, w czasach jakże dalece niesprzyjających podróżowaniu, okolicznością dla mnie całkowicie oczywistą i wolną od ograniczeń – puściłem się w jak najdalsze zakątki. Może kryła się za tymi dążeniami Ojcowa namowa, a raczej Jego tęsknica za jeszcze nie poznanym? Pięknie mówił i czytał po rosyjsku…

Oniegin także miał chęć niemałą
Puścić się ze mną w daleki świat;

Онегин был готов со мною
Увидеть чуждые страны; (wikipedia)

Kiedy po kilku latach moich wędrówek zaczęły we wspomnieniach nakładać się na siebie zapamiętane obrazy i zapachy, kolory i klimaty, z tego kalejdoskopu doznań coraz wyraźniej przebijały się już tylko twarze spotykanych niegdyś ludzi. Księgowy na Azorach, który jako jedyny mieszkaniec wyspy Pico uczył się kilkunastu języków obcych jednocześnie, malarka w Stambule, która tak kochała muzykę, że musiała ją malować, potomek polskich emigrantów na Alasce, który nigdy w ojczyźnie ojca nie był, ale każdy przedmiot w swoim domu znaczył polskością. Dan trochę mówił po polsku, grał po polsku, biznes robić chciał tylko z Polską. Potem – gitarzysta – poeta z Pragi, brodaty animator z Budapesztu, dystyngowana dama z Bremerhaven, hrabina z Barcelony, książę z Monaco, ekolog z Japonii, tajniak z Sankt Petersburga, pewna Dunka, która nie miała firan w oknach swojego mieszkania, do którego łatwiej przez okno niż drzwi się wchodziło… Szwajcaria i kolekcjoner motocykli, kajakarz z niegdysiejszej Jugosławii, sprzedawczyni swetrów z Norwegii, syn trapera ze Spitsbergenu, kolega journalista z Holandii, wlaściciel magicznego plattbodenschifu, Alicja z Alzacji, która zawsze siadała pod słońce.

Potem Grecja, Bułgaria, rumuńska riwiera, parasolniczka z Cherbourga, niezwykła Katalonka z… Frankenwaldu i belgijska zakonnica.

Kupiłem mapę. Zacząłem synowi zaznaczać miejsca, z których właśnie, często po północy, wracałem na chwile do domu, by rano, zanim się obudzi – pędzić jeszcze dalej. On zapamiętywał te punkty poprzez kolorowe matchboxy, które starałem się zawsze mu przywozić. Mapę wkrótce zwinąłem. Bo jak na niej oznaczać poznawanych ludzi? Z każdym wyjazdem było ich więcej, a kolejni wydawali się ciekawsi od poprzednich. Kiedy jednak przeszedłem przez Jad Waszem, przez tę salę ‘Pomnik Pamięci Dzieci’, ugiąłem się pod ciężarem myśli o tej bezmiernej bezduszności losu, który tysiącom upamiętnionych tu chłopców i dziewcząt odmówił cudu poznania smaku świata. Zabił ten ich apetyt na świat, który jest jakże potężnym taranem, wspierającym nas w pokonywaniu naszych codziennych trudów i spełnianiu marzeń.

Świat, to on jest jedyną świątynią, miejscem nieustannego cudu, którego niczym ślepcy – nie przeczuwamy nawet, niszcząc jego, świata, boskość.

Wiem… Powiesz – patos, banał, egzaltacja… Masz rację, bo nie przeczytałeś tej książki… Pozwól więc, że mówić będę dalej…

Więc – pomyślałem kiedyś – a może poznawanie świata nie ma sensu? Bo, czy będę człowiekiem mniej spełnionym jeśli nie zbłądzę w lesie tropikalnym ? Nie wskoczę do oceanu, by zajrzeć na jego dno? Nie przecisnę się przez najwęższą szczelinę, by odkryć jaskinię z czasów gdy właśnie czas ledwie się budził? Myśli galopowały, wewnętrzny spór tracił sens wobec argumentów bardziej krzykliwych niż merytorycznych.

Znów Jerozolima. Tak długo prosiłem mojego cicerone, aż wprowadził mnie do ortodoksyjnej szkoły przy ścianie płaczu. Była chyba druga w nocy. Usiadłem przy stoliku w niewielkiej wnęce, której ściany były po sufit wypełnione uczonymi traktatami. Na blacie tego stolika spał chłopiec. Miał może osiem, może dziesięć lat. Ten dzieciak od miesięcy, od lat wykuwał na pamięć mądrość ojców.

– O czym czytasz? – zapytałem, gdy się ocknął. Jego palec bezwiednie powędrował do ostatnio przeczytanego zdania. Zaczął, lekko kiwając się do przodu i do tyłu, recytować tekst. Z pamięci. Aksamitny, przyciszony głosik, z perfekcyjną artykulacją, ale…  w gruncie rzeczy – tak to widziałem – niemy! Miał tyle lat co… Leonek teraz…

– To traktat o pokarmach – wtrącił mój tłumacz.

– Zapytaj, kiedy się bawi, jakie ma zabawki, kto jest jego najlepszym kolegą? – tłumacz lekko się zruszył. Patrzył na mnie z wyraźną dezaprobatą. Zareagowałem dość gwałtownie na tę jego postawę, wręcz uniosłem głos. – Przetłumacz, proszę. Zapytaj!

Padło pytanie. Nie wiem, czy dokładnie to, które zadałem. Chłopiec uniósł lekko głowę, spojrzał na mnie. I nic nie odpowiedział. Nie zrozumiał pytania, nie miał nic do powiedzenia? A… Może nie maił kolegów? NIe, to n ie jest możliwe…

– Musimy iść – odezwał się mój przewodnik. – Nie powinniśmy tu w ogóle przychodzić. To nie jest miejsce dla ciebie. Ty nic nie rozumiesz.

Rzeczywiście. Nic nie rozumiem. Nie byłbym w stanie budzić mojego syna o drugiej w nocy, by rozważać mądrości zapisane w najświętszych księgach. Nie, nie potępiam, nie oceniam, nie ganię. Po prostu – nie jestem z tamtego świata. Może, gdybym był, to wtedy…

Więc świat jest taki, jakim go widzimy, jakim nam go pokazano, w jaki nas wkomponowano? Zgodny z objaśnieniami ojca, wskazówkami matki? Nawet jeśli wydają mi się ich zapewnienia wątpliwymi, mam je wyznawać i przenosić dalej, w czasie, w przestrzeni otwieranej kiedyś, później przed moimi dziećmi? Nie obejmuję sensu tej swoistej powinności wobec tradycji, społeczeństwa, narodu, historii i… Co to? Słyszę chrapanie? Hm… No tak, nie inaczej, chrapanie prosto z Nieba… Na moje mądrości? Oj Niebo, widzę, że u was też przydałaby się silna ręka i wszystko na nowo poustawiała zgodnie z rzeczy porządkiem!

Jakiś czas temu Tadeusz przysłał mi maila od naszego krajana z Sankt Petersburga. Ten poszedł do tamtejszego archiwum i wydobył tak nieoczekiwane i zaskakujące informacje na temat naszego Dziadka, a także Ojca.

Dziadka nie poznałem. Z Ojcem – bywało – rozmawiałem z całą bezczelnością na jaką się mogłem zdobyć, często ryzykując spoliczkowanie. Miałem naście lat, więc o świecie wiedziałem już wszystko. A już na pewno o tym, co jest dobre, a co – złe. Oberwę, ale zapytam – cynicznie kalkulowałem. Nie oberwałem, zapytałem, ale nie wszystkie odpowiedzi uzyskałem.

W szufladzie ojca był medal. „Za odwagę”. Śmiałem się. Taki niespotykanie spokojny, wręcz wycofany, nad wyraz uprzejmy człowiek – bohaterem, gierojem?

– Wejdź wreszcie, nie stój pod drzwiami urzędu, tylko wejdź, i załatw już tę sprawę! – kpiliśmy z jego filozofii „miejsca w społecznym szeregu”, przypisanego kademu z nas. Jakby z Czechowa, może i Tołstoja, a już bez wątpienia z Gogola…

Ojciec miał zawsze opory, jakiś niezrozumiały dla mnie mechanizm krępujący go, że oto przychodzi do owego gogolowskiego czy czechowowskiego urzędnika, pewnie wysokiej, XI rangi, z własnym kałamarzem – by zawracać mu głowę prośbą o jakieś zezwolenie na wiatę czy wycięcie drzewa na działce… Tak przecież nie uchodzi! On, tam, ten urzędnik, może jakieś sprawozdanie dla naczelnika przygotowuje albo raport dla samego, wielmożnego pana gubernatora! I jak mu tak małą sprawą głowę zawracać. Nie, nie uchodzi, nie uchodzi.

Ojciec nigdy nie powiedział, za co ten medal dostał.

– Dawali wszystkim to i mnie dali – tak mi się coś w głowie kołacze, że mógł był mi na kolejną prowokację tak właśnie odpowiedzieć.

W mailu od Tadeusza była kopia rozkazu dowódcy takiego to a takiego pułku o przyznaniu medalu za odwagę młodszemu sierżantowi Koszurowi…

za to, że w rejonie wioski Bratuż (znanej z działań wojennych 1812 roku – podkr. M.K) zapewnił terminowe dostarczanie meldunków z kompanii do dowództwa batalionu, osobistym przykładem nakłaniał swoich towarzyszy do pomyślnego wypełniania zadań stawianych przez dowództwo, aby stworzyć twardą obronę na linii frontu, a na w nocy z 27 na 28.04.45, ogniem swojego karabinu maszynowego rozpędził grupy Niemców, którzy próbowali przedostać się na teren naszej obrony.

 

Czytałem i podświadomie się rozglądałem za najmniejszą mysią norą, w którą powinienem był się teraz schować ze wstydu za brak szacunku dla Ojca.

A tyleśmy razy rozmawialiśmy, tyle razy pytałem: strzelałeś, zastrzeliłeś, do ciebie strzelali, jak to pojmowałeś, byłeś wściekły, zły, sterroryzowany po tym, jak na dworcu we Lwowie czy Wilnie, was studentów postawiono w szeregu, na peronie i oznajmiono: dla was wozwrotu niet?

Byli mięsem armatnim. Byli Polakami, którzy dopiero co znaleźli się pod okupacją niemiecką, potem czerwono armijną, znów niemiecką. Takim nie można ufać. Więc będzie się ich wysyłało z okopów do ataku, by rozpoznać rozmieszczenie karabinów maszynowych wroga.

Świat człowieka, z którego jesteś – jak świat ten poznawać? Był czas, w którym mogłeś głębiej wniknąć w świat Ojca, poznawać go może nawet bez ograniczeń – dziś, jest on dla ciebie mglisty i irytująco mało rozpoznawany. Wręcz astralny.

Inna rzecz – co zrobiłbyś z tą wiedzą? Jak mogłaby ona ciebie zmienić? Wpłynęłaby na twoje widzenie twojego świata?

Archeolog czy paleontolog weźmie w dłoń garść piasku i od razu dostrzeże tam kawałek zęba przedpotopowego potwora. Inny, na powulkanicznej skale omywanej falą oceanu zauważy odcisk węża sprzed miliona lat.

I to już wystarczy, by w oparciu o tę wiedzę – budować, rekonstruować świat, jakim był wtedy, gdy ten jaszczur oddawał ducha, miażdżony przez swego oprawcę na rozpalonej lawie, stygnącej u brzegu morza .